Motiflerin Dili...

Motiflerin dili...
Bir tekstil ürünü olan halının değerini belli eden kendine has karakteristik özellikleri vardır. Desenler el yapımı Türk halılarında her zaman kullanılmıştır ve bunu yapmaktaki ana teknik düğümdür. “Türk düğümü” diye bilinen çift düğüm, el yapımı Türk halılarının karakteristik bir özelliğidir. Dizayn ve desenlerde gelişmeler olsa da Türk halıları tarihi ve geleneksel özelliklere sadık kalınarak üretilir.


El dokuması halılar, farklı bölgelerde farklı amaçlara hizmet edecek şekilde üretilirler. Bu halılar sadece yer halısı olarak değil, çadır perdesi, beşik, koltuk örtüsü, duvar halısı ve seccade olarak da kullanılır. El dokuması bir halının tamamlanması, aylar süren ve yetenek isteyen bir çalışmadır. Yere serilen halı, bir nesilden diğerine kalır ve değeri eskidikçe artar.


Her bölgenin kendine has motifleri ve teknikleri vardır. Halıların motiflerinde saklı hikayelerin oluşumu ve bu motiflerdeki anlam, Anadolu’da dokunan ilk halıya kadar dayanır. Halıyı dokuyan kişi, halıya duygularını ve düşüncelerini katar (sosyal kısıtlamalar gibi), bu duygu ve düşünceleri aktarmak için kodlar ve semboller yaratır. Motiflerin doğuşu ve anlamları böyle oluşmuştur.


Motifler, hizmet ettikleri amaçlara göre dört farklı başlıkta incelenebilir.
• Doğumu ve çoğalmayı anlatan motifler
• Hayatı temsil eden motifler (hayatın ortaya çıkışına, hayatın temellerine ve korunmasına dair motifler)
• Ölüme ait motifler
• Ölümsüzlük ve aile ile ilgili motifler

Halıyı dokuyan kişi, önce doğumla ilgili motiflerden başlar, hayatı sembolize eden motifleri koyarak devam eder ve halının dokunması ölüm motifleriyle son bulur. Halıya bakıldığında hayatın her ayrıntısını görmek mümkündür.
Motiflerin ortaya çıkışı tamamen iletişimle ilgilidir. Halının motiflerinin dili estetik amaçlardan çok psikolojik etkileri için yapılmıştır.

Üreme ve doğumla ilgili motifler


Kalçadaki eller: Bu motif anneliği ve doğurganlığı temsil eder. Bu motife Anadolu’nun çeşitli yörelerinde, “gelin kız”, “sarmal”, “çocuklu kız”, “kanca” gibi isimler verilir. Ankara yakınlarındaki Ahlatlıbel’de bulunan M.Ö. 3000 yıllarına ait “Tanrıça Kraliçe” heykelinin bu motifin kaynağı olduğu düşünülmektedir.

Koç boynuzu: Bu motif erkekliği, cesareti ve gücü sembolize eder. “Gözlü koç başı”, “boynuzlu” gibi isimleri vardır. Boynuzlu koç figürü Anadolu birçok farklı yöresinde farklı varyasyonlarda kullanılır. Bronz koç boynuzu bir Frigaya sembolüdür. Koç şeklinde yapılmış mezar taşları da sonsuzluğu temsil eder. Bu semboller halıya adapte edildiğinde ortaya bu motif çıkmıştır.


Doğurganlık: Bu motif kadın-erkek ilişkisini ve üreme sürecini sembolize eder. Arpa, kavun, karpuz, üzüm ve nar motifleri de doğurganlığı temsil een diğer motiflerdir.


İnsan figürü: Bu motif belirli kişilerin hatıralarını yaşatmak amacılıyla kullanılıyordu. En eski insan figürü Pazırık halılarında görülmüştür. Bazı insan figürleri ise çocukları sembolize eder, halıyı dokuyan kişinin çocuk sahibi olma dileğini yansıtır. Bazen de ölen bir çocuğun anısına bu figür kullanılır.

Saç bandı: Anadolu’da halı dokuyan kadınlar, beklentilerini ve hayatlarında olan önemli olayları saçlarını motifleyerek yansıtırlar. Bu motif evliliği temsil eder. Dokunan halıya eklenen küçük bir saç motifi, ölümsüzlüğe olan isteği yansıtır.

Küpeler: Küpeler Anadolu’da yıllardır değişmeyen bir evlilik hediyesidir. Dokuduğu halıya küpe motifi ekleyen bir kadın, ailesine evlenmeye istekli olduğu mesajını verir.

Pranga: Pranga motifi aşkların devamlılığına olan isteği, bağlılığı ve aşıkların birbirlerine kendilerini adayışını sembolize eder.

Sandık: Bu sandık, evlilik öncesi bir kadına verilen çeyiz sandığını temsil eder. Çeyizde toplanan eşyalar gelecekte kadının evinde kullanılacağı için bu motif gelecekten beklentileri ve bir çocuk sahibi olma arzusunu gösterir.

Aşk ve birleşme: Uzak Doğu’ya ait eski bir sembol olan bu motif, eşliliği temsil eder. Anadolu’da ise kimi zaman bu motif gece ve gündüz anlamında kontrast renkler kullanılarak uygulanmıştır. Renklerin kontrast kullanımı, doğada hiçbir şeyin basit olmadığını sembolize eder. Çift sayılar, özellikle 2 Anadolu’da doğurganlığı sembolize eder.



Yıldız: Anadolu motiflerinde yıldız mutluluğun sembolüdür ve gökteki yıldızları sembolize etmez. Gökyüzünün anlatımında ejderha, anka kuşu, bulut gibi figürler kullanılır.

Pıtrak: İnsanların giysilerine ve hayvanların tüylerine yapışan pamuksu bir bitkidir. Onun, kem bakışları savuşturmaya gücünün yettiğine inanılır. Diğer taraftan çiçeklerle dolu anlamında gelen "Pıtrak gibi" deyimi, bu motifin bolluğun bir sembolü olarak un torbaları üzerinde kullanılmasını açıklar.


Yaşamın motifleri
• Hayatın temeline ait motifler, akan su motifi, su hayatın temel ihtiyaçlarından biridir ve her zaman kullanılmıştır. Kuraklık çekilen bölgelerde suya olan hasreti temsil etmek adına bu motif kullanılmıştır.


• Hayatın korunması ile ilgili motifler, dulavratotu, el, parmaklar ve tarak, muska ve düşman göz, göz, haç, kanca, yaşamı koruyan motifler, yılan, ejderha, akrep, kurt ağzı, kurt izi, canavar izi. Tarih öncesi çağlarda mağaralarda yaşayan insanlar vahşi hayvanlardan korkuyorlardı ve her hayvandan bir parçayı motif olarak kullanarak kendilerini güvende hissediyorlardı. Çatalhöyük’te leopar, akbaba ve kartal motifleri bulunmuştur. Muska ve nazarlık, bazı insanların bakışlarında bir güç olduğuna, bu bakışların kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olduğuna inanılır. Nazarlıklar işte bu kem bakışların etkisini azaltan çeşitli nesnelerdir.



Ölümsüzlük ve aile motifleri
Yaşam ağacı, kullanılan bu motifin canı ve malı koruduğuna inanılırdı. Tek tanrılı dinlere inanan kültürlerde ağaç motifine genelde rastlanır. Yaşamdan sonrasına olan inancı temsil eder. Ölüm zamanı geldiğinde hayat ağacının üzerinden uçtuğu söylenen “Can Kuşu” da motiflerde rastlanan bir figürdür. Aile Türk kültüründe aile, göçmen ailesi, kabileler ve milletler, sembollerle anlatılır. Bu motiflere, mezar taşlarından halılara kadar birçok yerde rastlanır.


Ölümün motifleri
Kuş motifleri kuş motiflerinin Anadolu kültüründe birçok farklı anlamı vardır. Baykuş ve kuzgun kötülük alameti kabul edilirken, güvercin, bülbül ve serçe gibi kuşlar iyilik alametleridir. Aşk, zevk ve mutluluğu temsil etseler de, kuşlar ölünün ruhunu da temsil eder. Dinsel bir sembol de olan kuş, gelecekle ilgili bilgi sahibi olma arzusunun da sembolüdür. Kuş motifi Anadolu’da görkem ve gücün de sembolü olmuştur.